Başkent Üniversitesi Tıp Bilişimi Anabilim Dalı, Temel Tıp Bilimleri’ne bağlı olarak Eylül 2022’de kurulmuştur. Bu isimde Türkiye’de kurulan, Karabük Üniversitesi Tıp Fakültesi ve Sağlık Bilimleri Üniversitesi Gülhane Tıp Fakültesi’nden sonra kurulan 3. Anabilim Dalıdır.

Tıp bilişimi ile ilgili genel bilgiler:

Tıp bilişimi (İng. medical informatics – clinical informatics) ifadesi, 1960'lı yıllardan itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Sonraki yıllarda bu disiplin için hücre, genetik ve moleküllerle ilgili bilişimi de kapsayan biyomedikal bilişim (İng. biomedical informatics) ifadesi kullanılmaya başlanmış ve en sonunda sağlık alanındaki bütün disiplinleri kapsayan sağlık bilişimi (İng. health informatics) ifadesi tercih edilmiştir.

Sağlık bilişimi, tıp alanında üretilen veri ve bilgilerin saklanması, incelenmesi ve yeni sonuçların çıkarılması için bilişim teknolojilerinin kullanılmasıdır. Sağlık bilişimi, sağlıkla ilgili veri ve bilgilerin bilgisayarlar ve diğer teknolojiler ile işlenip yönetilmesiyle ilgilenen bir disiplindir, donanımdan çok bilgiyle ilgilenir. Bu açıdan biyomedikal mühendislik disiplininden ayrıdır.

Hücreler ve moleküllerle ilgilenen biyo bilişim (İng. bioinformatics), hastalarla bireysel olarak ilgilenen tıp bilişimi, halkın geneliyle ilgilenen halk sağlığı bilişimi (İng. public health informatics), kanser gibi belirli dalları ilgilendiren alan bilişimi (İng. clinical field informatics), hasta bakımıyla ilişkili sağlık kayıtları ve verilerin analiziyle ilgilenen hemşirelik bilişimi (İng. nursing informatics), Tıp eğitimiyle ilgili bilişim (İng. Medical education informatics), diş hekimliğini ilgilendiren bilgiler ile ilgilenen diş bilişimi (İng. dental informatics), radyoloji, patoloji gibi dalları ilgilendiren görüntüleme bilişimi (İng. imaging informatics), araştırmalarla ilgilenen araştırma bilişimi (İng. research informatics), hukukla ilgilenen sağlık hukuku bilişimi (İng. legal informatics), hastaların kendileri ile ilgili bilgilere ulaşımı ile ilgilenen tüketici sağlık bilişimi (İng. consumer health informatics) gibi sağlık bilişimi alanlarının varlığı sayılabilir.

Sağlık bilgileri ile ilgilenen teknolojiye sağlık bilişimi teknolojisi (İng. health information technology), tıbbi kayıtlar ile ilgilenen teknolojiye hastane bilgi yönetim sistemi-HBYS (İng. health information management) adı verilir. Elektronik hasta kaydı - EHK- / elektronik sağlık kaydı -ESK- teknolojisi (İng. electronic medical record -EMR-/ electronic health record-EHR-), hasta verilerinin gizliliği ve paylaşımı, hastalıkların kodlandırılması, ses tanıma sistemleri, reçete yazılması, ilaç istemi yapılması, faturaların oluşturulması, sosyal güvenlik kurumuna tedavi masrafları ile ilgili bilgilerin ulaştırılması gibi pek çok özellikle ilgilenmek zorundadır.

Son yıllarda özellikle bilgisayar donanımı ve yazılımdaki gelişmeler sebebiyle bol miktarda ve hızla biriken bilgi depolanmaya başlanmış, büyük veri (İng. big data) kavramı ortaya çıkmıştır. Büyük veriyi işleyerek daha önce ortaya çıkarılamamış bilgileri ortaya koymak amacıyla yapay zekâ (İng. artificial intelligence), makine öğrenimi (machine learning) teknolojileri, tıp alanında da hızla gelişmektedir.

Bilişim teknolojisindeki ilerlemeler, sağlık çalışanlarının özümseyip tıp alanında kullanabileceğinden daha hızlı olmaktadır. Teknoloji ile genellikle verilerin (İng. data) yönetilmesi başarılmış, ancak anlamlı verilerin yani bilginin (İng. information) çıkarımı ve yönetimi konusunda sağlık çalışanlarının katılımı gereken düzeyde olamamıştır. Tıbbi verilerden bilgi elde edilebilmesi ve faydalı amaçlarla kullanılabilmesi için tüm sağlık çalışanlarının bilişim alanında eğitilmeleri gerekmektedir.

Yurt dışında tıp bilişimi ve eğitimi:

ABD’de bir tıp fakültesinde Tıbbi Bilişim bölümü, ilk olarak Utah Üniversitesi’nde 1964 yılında “Department of Biomedical Informatics” adıyla kurulmuştur (1). ABD’nin tanınmış üniversiteleri olan Harvard Üniversitesi Tıp Fakültesi (2) ve Stanford Üniversitesi Tıp Fakültelerinde (3) “Biomedical Informatics” bilim dalları bulunmaktadır.

Washington Üniversitesi’nde olduğu gibi, Tıp Eğitimi Anabilim dalı ile birlikte (Department of Biomedical Informatics and Medical Education), Wisconsin Madison Üniversitesi’nde olduğu gibi Biyoistatistik Anabilim dalı ile birlikte (Department of Biostatistics and Medical Informatics) kurulmuş Anabilim dalları da vardır.

Avrupa’da 1970’li yılların başından itibaren çeşitli tıp fakültelerinde Tıp bilişimi ile ilgili bölümler kurulmuştur.

Avrupa'da 1976 yılında Avrupa Tıbbi Bilişim Federasyonu: EFMI (European Federation for Medical Informatics) (4), İsviçre’de 1979 yılında Uluslararası Tıbbi Bilişim Derneği: IMIA (International Medical Informatics Association) (5), ABD’de 1985 yılında Amerikan Tıbbi Bilişim Derneği: AMIA (American Medical Informatics Association) (6) kurulmuştur.

Tıp bilişimi eğitimi ABD’de genellikle mezuniyet sonrası yüksek lisans veya doktora programı içerisinde verilmekle birlikte son zamanlarda mezuniyet öncesi eğitim olarak da verilmektedir. Bazı alanlarda yan dal (İng. Fellowship) eğitimi de verilmektedir. ABD'de "Clinical Informatics" yan dalı, Patoloji ve Halk Sağlığı/Önleyici Hekimlik uzmanlarının yan dal eğitimi aldıktan sonra sınava girip alabileceği bir uzmanlık alanı olarak tanınmaktadır (7).

Türkiye’de tıp bilişimi ve eğitimi:

Türkiye’de Tıp Bilişimi Derneği 1999 yılında Ankara’da kuruldu (8). Dernek tarafından, 28-29 Nisan 2001 tarihinde birincisi, 15-16 Kasım 2019'da sonuncusu olmak üzere şimdiye kadar 13 kez Ulusal Tıp Bilişimi Kongresi düzenlenmiştir. Sonuncusu 24-27 Mart 2021’de yapılmıştır. Tıp Bilişimi Derneği, 2000 yılında, 2006 yılında EFMI üyesi olmuştur.

Türkiye'deki pek çok üniversitede Tıp Bilişimi ifadesi, bilişim ile ilgilenen, bilişim konusunda deneyimi olan ve bilgisayar yazılımı yapabilen Tıp Doktoru öğretim üyelerinin sayıca azlığı sebebiyle Biyoistatistik veya Tıp Eğitimi Anabilim Dalları ile birlikte anılmıştır.

22.12.2008 tarihli YÖK Genel Kurulu kararıyla tıp fakültesi bünyelerinde yer alan ''tıp eğitimi anabilim dallarının'' kapatılarak, Sağlık Bilimleri Enstitüsü bünyesinde ''tıp eğitimi anabilim dalı'' açılmasına, tıp eğitimi ve bilişimi anabilim dalının birlikte kurulduğu tıp fakültelerinden biyoistatistik anabilim dalı bulunanlarda ''biyoistatistik ve tıp bilişimi anabilim dallarının'' birleştirilmesine karar verilmiştir. Danıştay, 25.5.2019 tarihinde bu kararın yürütmesini durdurmuştur. Bu tarihten sonra Tıp Fakültelerinde “''biyoistatistik ve tıp bilişimi”, veya “tıp eğitimi ve tıp bilişimi” anabilim dalları kurulması konusunda bir kısıtlama yapılmamıştır.

Tıp Fakülteleri içinde Tıp Bilişimi ile ilgili Anabilim Dalları, Temel Tıp Bilimleri Bölümü altında, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi yer almışlardır.

i) Tıp Bilişiminin Tıp Fakültelerinde Biyoistatistik Anabilim Dalı ile birlikte anıldığı üniversiteler

Ege Üniversitesi, Akdeniz Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Acıbadem Üniversitesi, Çukurova Üniversitesi, Yeditepe Üniversitesi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi( Nisan 2014’te Biyoistatistik Anabilim Dalı olarak değişmiş), Trakya Üniversitesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, On dokuz Mayıs Üniversitesi, İnönü Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Beykent Üniversitesi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Celal Bayar Üniversitesi, Medipol Üniversitesi, Kocaeli Üniversitesi, Ordu Üniversitesi, Fırat Üniversitesi, Mersin Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi, Düzce Üniversitesi, İstinye Üniversitesi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Biruni Üniversitesi, Afyonkarahisar Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Adıyaman Üniversitesi, Hatay Üniversitesi Tayfur Ata Sökmen Tıp Fakültesi.

ii) Tıp Bilişiminin Tıp Fakültelerinde Tıp Eğitimi Anabilim Dalı ile birlikte anıldığı üniversiteler

Hacettepe Üniversitesi, Ankara Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Gaziantep Üniversitesi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Bülent Ecevit Üniversitesi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Demiroğlu Bilim Üniversitesi, Bezmialem Vakıf Üniversitesi.

iii) Tıp Bilişiminin Tıp Fakültelerinde hem Biyoistatistik hem de Tıp Eğitimi Anabilim Dalı ile birlikte anıldığı üniversiteler

Süleyman Demirel Üniversitesi (9), Giresun Üniversitesi (10).

iv) Tıp Fakültelerinde tek başına Tıp Bilişimi Anabilim Dalı olan üniversiteler

Karabük Üniversitesi (11), Sağlık Bilimleri Üniversitesi, Gülhane Tıp Fakültesi (12)

Tıp Fakülteleri dışında, enstitüler bünyesinde Tıp Bilişimi bölümleri aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi yer almışlardır.

Gazi Üniversitesi bünyesinde Bilişim Enstitüsü’ne bağlı Sağlık Bilişimi Anabilim Dalı (13), Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) bünyesinde Enformatik Enstitüsü’ne bağlı, Sağlık Bilişimi Bölümü (14). ODTÜ Sağlık Bilişimi Bölümü incelendiğinde, Biyoenformatik ve Tıp Bilişimi programları mevcuttur.

Tıp Bilişimi Anabilim Dalı üyeleri arasında, kendi alanlarında bilişim olanaklarını kullanabilen, hatta yazılım geliştirebilen tıp doktorları bulunmalıdır. Tıp bilişiminden anlamak demek, bazı özel yazılımları iyi kullanmak veya internet sitesi geliştirmek demek değildir.  Tıp Bilişimi Anabilim Dalı, temel bilimler, klinik bilimler, cerrahi bilimlerde çalışan tüm doktorların bilişim konusundaki ihtiyaçlarına yönelik çözümler üretebilmelidir.

Aşağıda verilen örnekler doğrudan Tıp Bilişimi ilgi alanına girmektedir:

• Hastalara ait, klinik ve laboratuvar verilerinin, bir klinik araştırmada kullanılmak üzere elektronik ortama kaydedilmesi ve geri çağrılması ile ilgili yazılım ve donanımın kullanımı ve geliştirilmesi, hastaneler arasında bu bilgilerin anonim olarak paylaşılması.
• Structured Query Language (SQL)’e dayalı olan veya olmayan veri tabanlarının kurulumu, bilgilerin veri tabanında saklanması ve geri çağrılması.
• Kayıtlı hasta bilgilerinden öğrenerek veya tıp literatüründeki standart uygulamaları değerlendirerek klinik kararları destekleyici sistemlerin (İng. clinical decision support systems) geliştirilmesi.
• Hastalara ait elektronik ortama aktarılmış kişisel bilgilerin korunması.
• Hastalara ait radyolojik görüntülerin, patoloji preparatlarının mikroskobik görüntülerinin incelenmesi ve değerlendirilmesi.
• Hastalara ait genetik tetkiklerin depolanması ve hastaların klinik özellikleri ile karşılaştırıp sonuçlara ulaşılması.
• Hastalara ait görüntülerin uzaktan paylaşılması, evdeki bir hastanın uzaktan izlenmesi.
• Hastaların kendi tıbbi bilgilerine ulaşabilmesini veya tedavilerine uyumlarını arttırıcı yazılımların hazırlanması veya geliştirilmesi
• İlaç veya kimyasal maddelerin, genlerin, proteinlerin özelliklerinin anlaşılması için bilgi bankaları oluşturulması, bu bankaları kullanarak hastalıkların teşhis ve tedavisinde yeni kullanım alanlarının araştırılması.
• Yapay zeka uygulamalarında kullanılmak üzere hastaların tıbbi kayıt ve görüntülerini içeren veri setleri hazırlanması.

Tıp ve sağlık bilişimi ile ilgili SCI’ da indekslenen uluslararası bazı dergiler:

International Journal of Medical Informatics (Elsevier Ireland Ltd, Issn: 1386-5056, E-Issn: 1872-8243), Journal of the American Medical Informatics Association (Oxford Univ Press, Issn: 1067-5027, E-Issn: 1527-974x),
Journal Of Biomedical Informatics (Issn: 1532-0464, E-Issn: 1532-0480, Academic Press Inc Elsevier Science).

Üniversitelerarası Kurul Doçentlik Temel Alanı:

"Sağlık Bilişimi" temel alanı, Üniversitelerarası Kurul'un Sağlık Bilimleri Temel Alanı Doçentlik başvuruları için Mart 2019 döneminden itibaren bilim dalları listesinde, 10106.04 kod numarasıyla, "Sağlıkla İlgili Çok Disiplinli Bilimler" başlığı altında ilk defa kabul edilmiştir (16). Bu listede “Biyoistatistik” 1009, “Tıp Eğitimi” 1056 kod numarasıyla verilmektedir. “Biyoistatistik ve tıp bilişimi”, “Tıp eğitimi ve tıp bilişimi” adı verilmiş doçentlik başvuru alanı yoktur.

Tıp Bilişimi Anabilim Dalı'nın Tıp Fakültemiz açısından önemi:

Mezuniyet öncesi Tıp eğitimi süresince Office yazılımları veya SPSS kullanımı gibi derslerin verilmesi bilişim açısından yeterli değildir, hatta ücretli bazı yazılımları kullanmaya zorlamanın sakıncaları da vardır. Bilişim teknolojilerine meraklı, bilgisayar yazılımı geliştirebilecek Tıp Fakültesi öğrencilerine, seçmeli ders olarak Tıp Bilişimi dersleri verilmelidir. Bu kişiler Tıp Fakültesinden mezun olduklarında, Temel Tıp, Dahili Tıp, Cerrahi Tıp Bilimlerine de yönelseler, hangi teknolojileri kullanabileceklerini bilmeli, hatta kendileri karar verebilmelidirler.

Bilişime ilgi duyan Tıp Fakültesi öğrencisi / mezunu, kendi sahip olduğu bilgisayar ister Windows ister Macintosh OS, isterse Linux işletim sistemine sahip olsun, Microsoft Office yazılımı yerine ücretsiz Libre Office, SPSS istatistik yazılımı yerine ücretsiz R Studio / R Commander yazılımlarını, hastaların klinik, laboratuvar ve görüntüleme verileri depolayabileceği veri tabanı programlarını kurabilir, kullanabilir. Programlama dili öğrenmek isteyen tıp öğrencileri için, Phyton veya R gibi dillerinin kullanıldığı vurgulanmalı ve teşvik edilmelidir. Üniversiteye giriş sınavında Fen ve Matematik alanında yüksek puanlar alarak Tıp Fakültesi'ne giren öğrenciler arasında, meraklı olanların tıp bilişimi konusunda çok başarılı olacakları kabul edilmelidir.

Tıp Fakültesi öğrencilerinin almakta olduğu Tıp dışı seçmeli derslerin zenginleştirilmesi ile ilgili girişimler olmuştur, ancak ders programlarının diğer Fakültelerimizinkinden farklı olması sebebiyle istenen düzeye ulaşamamıştır. Tıp dışı seçmeli derslerin arttırılması durumunda, isteyen Tıp öğrencilerine, Javascript, Phyton, R programlama dilleri, veri madenciliği, makine öğrenmesi, 3 boyutlu yazıcıyla doku/organ tasarımı/yazdırılması gibi konularda seçmeli ders olanakları sağlanması planlanmaktadır.

2019-2020 eğitim öğretim yılından itibaren Tıp Fakültesi dönem IV öğrencilerine, “Sağlık Yönetimi Ders Kurulunda” aşağıdaki konularda Tıp Bilişimi dersleri verilmeye başlanmıştır:

• Veri madenciliği ve yapay zekâ, Karar vermede bilgi teknolojileri
• Tıp Literatürü veri tabanları ve bilgiye erişim
• Veri ve bilgi, Veri toplama
• Klinik veri kaynakları ve önemi, Tıpta veri tipleri
• Sağlık bilgi sistemleri, Sağlık bilgi standartları, Sınıflama ve kodlama sistemleri
• Elektronik sağlık kaydı
• e-Sağlıkta güvenlik ve mahremiyet
• Tele sağlık, Nesnelerin İnterneti
• Hastane bilgi yönetim sistemi yazılımımız Nucleus ve SGK ile entegrasyonu

Mezuniyet sonrası tıp eğitiminin bir parçası olarak Tıp Fakültesi Araştırma Görevlilerine, eğitim gördükleri uzmanlık alanında gerekli olan Tıp bilişimi ile ilgili dersler anlatılabilir, yer aldıkları projelerde bilişimden nasıl yararlanacakları konusunda destek verilebilir.

Uzmanlık eğitimini tamamlamış, Tıp Fakültesi öğretim üyelerine yer aldıkları kurum içi ve kurum dışı projelerde bilişimden nasıl yararlanacakları konusunda destek verilebilir.

“Kağıtsız Hastane” kavramını benimserken, hastalara ait bilimsel verilerin kaybolmasını engellemek için EHK yazılımlarının kullanımında dikkat edilmesi gereken konularda kullanıcıları ve yazılımcılar bilgilendirilebilir.

Başkent Üniversitesi bünyesinde Tıp Fakültesi dışındaki Fakültelerde veya Enstitülerde Sağlık Bilişimi ile ilgili ders programları açılırsa tıp bilişimi açısından katkı sağlanabilir.

Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü bünyesinde, Sağlık Bilişimi Anabilim Dalı kurulur ise, yüksek lisans veya doktora programında tıp alanındaki derslerde katkı sağlayabilecektir.

Hastanemizde kullanılan Nucleus vb., Üniversitemizde öğretim üyeleri ve öğrenciler tarafından tıp eğitiminde kullanılan KEYPS vb. yazılımların alınması öncesinde veya geliştirilmesi sırasında, özellikle tıp doktorları ile bilgisayar yazılım mühendisleri arasındaki iletişimi sağlamak açısından katkı sağlanabilir.

Hastanemizde takip edilen hastaların kimliksizleştirilmiş (Anonim) verilerinden veri setleri üretilebilir ve bunlar yayımlandığında çok sayıda atıf alabilir.

Kaynaklar:

1- https://medicine.utah.edu/dbmi (4 Şubat 2022’de erişildi)

2- https://dbmi.hms.harvard.edu (4 Şubat 2022’de erişildi)

3- http://med.stanford.edu/bmi.html (4 Şubat 2022’de erişildi)

4- https://www.efmi.org (4 Şubat 2022’de erişildi)

5- https://imia-medinfo.org (4 Şubat 2022’de erişildi)

6- https://www.amia.org (4 Şubat 2022’de erişildi)

7- https://amia.org/careers-certifications/clinical-informatics-subspecialty/continuing-certification-cc  (4 Şubat 2022’de erişildi)

8- https://turkmia.net (4 Şubat 2022’de erişildi)

9- http://tip.sdu.edu.tr/tr/bolumler/temel-tip-bilimleri-bolumu-1067s.html (4 Şubat 2022’de erişildi)

10- http://tip.giresun.edu.tr/tr/page/temel-tip-bilimleri-bolumu/3941 (4 Şubat 2022’de erişildi)

11- https://tip.karabuk.edu.tr/icerikGoster.aspx?K=S&id=1169&BA=index.aspx

(25 Haziran 2022’de erişildi)

12- https://gulhanetip.sbu.edu.tr/Akademik/TipBilisimiAnabilimDali (25 Haziran 2022’de erişildi)

13- https://be.gazi.edu.tr/view/page/286460/saglik-bilisimi  (4 Şubat 2022’de erişildi)

14- https://ii.metu.edu.tr/tr/tip-bilisimi-msphd (4 Şubat 2022’de erişildi)

15- Şenol Emre, Musa Batuhan Yolcu, Sinan Celayir: “Çocuk cerrahisi öğrenci eğitiminde üç boyutlu modellerin kullanılması: Süreç ve ilk izlenimler”. Çoc. Cer. Derg. 2018;32(2):55-60. http://www.journalagent.com/z4/vi.asp?pdir=cocukcerrahisi&plng=tur&un=CCD-38233 (4 Şubat 2022’de erişildi)

16- https://www.uak.gov.tr/docentlik  ve https://www.uak.gov.tr/Documents/docentlik/2021-eylul-donemi/basvuru-sartlari/TA_Tablo10_2021E_15092021.pdf (4 Şubat 2022’de erişildi)